Abstract
The article aims to provide a theoretical examination of the causes of language loss and propose measures for the preservation of the Dhivehi language. Language serves as a repository for culture, identity, and collective memory intricately tied to the way of life, history, and values of a populace. The unreadable ‘loamaafaanu’ (copper plate documents) of Maldives’ history, currently understood only by a few who have learned the script, is an example of the void created by the loss of a language or a dialect. The shift to or adoption of another language, often driven by rapid economic changes fueled by globalization, is a common trend in countries such as the Maldives. Such communities first become bilingual populations, next the use of the mother tongue gradually disappears, and finally the second language begins to prevail. The growing preference for English over Dhivehi suggests a potential halt in Dhivehi transmission within the next few generations. To alter this language shift, it is imperative to elevate the status of the Dhivehi language within the Maldivian community. Drawing on scientific literature, this study identifies five key factors for Dhivehi language preservation. These are (1) promoting plain Dhivehi usage by minimizing code-mixing or code-switching, (2) shaping educational policies to foster a Dhivehi-speaking environment, (3) implementing the national language policy, (4) providing training in linguistic fundamentals and teaching techniques, and (5) ensuring the sustainable development of Dhivehi reading material. Taking these into context, this study underscores the importance of assessing the current state of the Dhivehi language using the UNESCO framework for identifying language endangerment.
ބަސް ގެއްލިގެން ދާން މެދުވެރިވާ ސަބަބުތަކާއި ދިވެހިބަސް ގެއްލިގެން ދިޔަނުދިނުމަށް ޓަކައި ކުރެވިދާނެ ކަންތައްތައް
ޚުލާޞާ: މި މަޒުމޫނުގެ ބޭނުމަކީ ދިވެހިބަސް ހިމާޔަތް ކުރުމަށް ކުރެވެން ހުރި ކަންކަމާ މެދު ޢިލްމީ ނަޒަރަކުން ބަލައިލުމެވެ. ބަހަކީ ޖަމާޢަތެއްގެ ސަގާފަތާއި އެ ބައެއްގެ ކާކުވަންތަކަން ރަމްޒުކޮށްދޭ މުހިންމު ބަހާއެކެވެ. އެ ބަޔަކަށް ނިސްބަތްވާ ތާރީޚާއި އަގުކުރުންތައް ހިމެނޭހެން ބަހަކީ އެބައެއްގެ ދިރިއުޅުމުގެ ގޮތްތަކާ ވެސް ވަރަށް ބޮޑަށް ގުޅިފައިވާ އެއްޗެކެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގެ އެވޭލާ ޒަމާނުގެ ލޯމާފާނުތަކުގައި ހުރި ދިވެހީންގެ ތާރީޚުގެ ލިޔުންތަކަކީ އަދުގެ ޖީލުގެ މަދު ބަޔަކަށް މެނުވީ ދޭހަވާ އެއްޗަކަށް ނުވާކަން ބަހުގެ ނެތިދިއުމުން އުފަންވާ ހުސްކަމެއްގެ މިސާލަކަށް ފުދެއެވެ. ދިވެހިރާއްޖެ ފަދަ، ގައުމުތަކުން މާދަރީބަސް ދޫކޮށް އެހެން ބަހަކަށް ހިޖުރަކުރުމަށް މެދުވެރިވާ މައިގަނޑު ސަބަބަކީ ބަވަނަވުމާ ގުޅިގެން ކުރިމަތިވާ ހަލުވި އިޤުތިޞާދީ ބަދަލުގެ ސަބަބުން ދުނިޔޭގެ ޤައުމުތަކާ އެކު މުއާޞަލާތުގައި ބޭނުންކުރުމަށް ޓަކައި އަމިއްލަ މާދަރީބަހުގެ އިތުރުން އެހެން ބަހަކަށް ވެސް ފަރިތަވާން ޖެހުމެވެ. މިގޮތުން، މިފަދަގައުމުތައް ދެބައްސަ އާބާދީއަކަށްވެ، މާދަރީބަހުގެ ބޭނުން މަޑުމަޑުން ނެތިގޮސް، ބޭރުން ގެނައި ބަސް އިސްކުރެވެން ފަށައެވެ. ދިވެހިބަހުގެ މައްޗަށް އިނގިރޭސިބަސް އިސްކުރަމުން މިދާ ދިއުމުގައި، ދެތިން ޖީލެއްގެ ފަހުން ދިވެހިބަސް އެހެން ޖީލުތަކަށް ފޯރުކޮށްދިނުން ހުއްޓިދާނޭކަމަށް އަންދާޒާކުރުމަށް އަދު މަޖުބޫރުވެއެވެ. ނުފޫޒުގަދަ ބަހެއްގެ މައްޗަށް މާދަރީބަހަށް ދިރުން ލިބޭނީ މާދަރީބަހަށް އިއާދަވެ، ބަސް ދިރުވައި ބަހަށް ދެވޭ ދަރަޖަ އުފުލައިގެންނެވެ. ޢިލްމީ ލިޔުންތަކަށް ބުރަވެ، ދިވެހިބަސް ގެއްލިގެން ނުދިއުމަށް ޓަކައި ސަމާލުކަންދޭންވީ ފަސް ކަމެއް ފާހަގަކުރެވުނެވެ. މިކަންކަމަކީ، (1) ސާފު ދިވެހިބަސް ބޭނުންކުރުން އިތުރުކުރުން، (2) ސާފު ދިވެހިބަހުން ވާހަކަދެއްކުމުގެ ހާލަތު އުފެއްދުމުގައި ތަޢުލީމީ ސިޔާސަތުގެ ދައުރު، (3) ޤައުމީ ބަހުގެ ސިޔާސަތަށް ވާގިވެރިވުން، (4) ބަހަވީޢިލްމުގެ އަސާސްތަކާއި ކިޔަވައިދިނުމުގެ އުކުޅުތަކުގެ ތަމްރީނު، އަދި (5) ލިޔަންކިޔަން ބޭނުންކުރާ ތަކެތި ދެމެހެއްޓެނިވި ގޮތެއްގައި ތަރައްޤީކުރުމާއި ކިތާބުކުރުން، މިއެވެ. މި ކަންކަމަށް ސަމާލުވުމަށް ޓަކައި، ޔުނެސްކޯއިން އެކުލަވާލާފައި އޮތް ބަހުގެ ދިރުމާއި ނުރައްކަލަށް ހުރަހެޅުމުގެ މިންވަރު ދެނެގަތުމުގެ އޮނިގަނޑު ބޭނުންކޮށްގެން ދިވެހިބަހުގެ އަދުގެ ހާލަތު ތަޙުލީލުކޮށް ދެނެގަތުމުގެ މުހިންމުކަން މި ދިރާސީ މަޒުމޫނުން ހާމަވެއެވެ
References
ހޯންބާގާ، ނޭންސީ، & މާޓިން ޕޫޓްޒް. (އެޑިޓަރުން). (2006). ލެންގުއޭޖް ލޯޔަލްޓީ، ލެންގުއޭޖް ޕްލޭނިންގ އެންޑް ލެންގުއޭޖް ރީވައިޓަލައިޒޭޝަން: ރީސަންޓް ރައިޓިންގްސް އެންޑް ރިފްލެކްޝަންސް ފްރޮމް ޖޯޝުއާ އޭ ފިޝްމަން. ކްލީވްޑަން: މަލްޓިލިންގުއަލް މެޓާރޒް
ހަސަން، އިބްރާހީމް، މުހައްމަދު އިފްހާމް، އާދަމް ރާއިފް ރަޝީދު، & ޔާމީން މުޙައްމަދު. (2018). ދިވެހި އޮޓޮމެޓީކް ސްޕީޗް ރިކޮގްނިޝަން ސިސްޓަމް. (ޑިސަރޓޭޝަން). މާލެ: ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޤައުމީ ޔުނިވަރސިޓީ
ނުޒުހާ، އައިޝަތު. (2023، އޯގަސްޓް 8). އިސްލާމް މާއްދާ އިނގިރޭސި ބަހުން ކިޔަވައިދޭން އެމްޑީޕީ މެނިފެސްޓޯގައި ހިމަނައިފި. މިހާރު.ކޮމް އޮންލައިން ނޫސް. https://mihaaru.com/news/124316
ރިޔާޒް، އާމިނަތު، & ފާތިމަތު ނަޝްފާ. (2011، ޖޫން 1). ދިވެހި ޑިޖިޓަލް ލައިބްރަރީ ކްރިއޭޝަން: އަ މައިލްސްޓޯން. އިފްލާ އޭޝިއާ އެންޑް އޯޝޭނިއާ ސެކްޝަން ނިއުސްލެޓަރ، 2011(23)، 22. https://www.researchgate.net/publication/272494857_Dhivehi_Digital_Library_Creation_A_milestone
ރިޔާޒް، އާމިނަތު، ނިޓޭޝް ރިޖާލް، ޝިވާ ރާމް ޝްރެޝްތާ، & ފާތިމަތު ނަޝްފާ. (2012). ބްރިޖިންގް ދަ އިންފޮރމޭޝަން ޑިވައިޑް އޮފް ދަ މޯލްޑިވްސް ތުރޫ ލައިބްރަރީ އޮޓޯމޭޝަން އެންޑް ޑިޖިޓައިޒޭޝަން. ޕްރޮސީޑިންގްސް އޮފް ދަ އިންޓަނޭޝަނަލް ސެމިނަރ އޮން ޑިޖިޓަލް ލައިބްރަރީސް ފޮރ ޑިޖިޓަލް ނޭޝަން، 17-18 އޮކްޓޯބަރ 2012، ޑާކާ، ބަންގްލަދޭޝް. (ސސ. 10-30). ބަންގްލަދޭޝް: ބަންގްލަދޭޝް ލައިބްރަރީ އެސޯސިއޭޝަން. http://niteshrijal.com.np/pub/bridging-the-information-divide-of-the-maldives-through-library-automation-and-digitisation.pdf
ބޮންގީކާ ލެންގްވާ-ސެލީޕް. (2020). އަ ކްރިޓިކަލް އެނެލިސިސް އޮފް ސައުތު އެފްރިކާސް ކޮންޓެމްޕަރަރީ ލެންގުއޭޖް ޕޮލިސީސް ވިތު ސްޕެސިފިކް ރެފަރެންސް ޓު ދަ ޔޫސް އޮފް އޮފިޝަލް ލެންގުއޭޖަސް އެކްޓް ނަންބަރ 12 އޮފް 2023 ފޮރ ގަވަމަންޓް ޕަރޕަސަސް. (ޕީއެޗްޑީ ތީސިސް). ޖޮހަނަސްބަރގް: ޔުނިވަރސިޓީ އޮފް ވިޓްވޮޓާރސްރެންޑް
ބާރްނީ، މޮނިކާ، & ކާރްލާ ބަގްނާ. (2010). ލިންގުއިސްޓިކް ލޭންޑްސްކޭޕް އެންޑް ލެންގުއޭޖް ވައިޓަލިޓީ. އޮތީ އެލާނާ
ޝޮހާމީ، އެލީޒިއަރ ބެން-ރަފަޔަލްއާއި މޮނިކާ ބާރްނީ (އެޑިޓަރުން)، ލިންގުއިސްޓިކް ލޭންޑްސްކޭޕް އިން ދަ ސިޓީ، (ސސ. 3-18). ބިރިސްޓަލް: މަލްޓިލިންގުއަލް މެޓަރޒް
ބާރމަން، ބިނޯއީ. (2012). ދަ ލިންގުއިސްޓިކް ފިލޯސޮފީ އޮފް ނޯމް ޗޮމްސްކީ. ފިލޯސޮފީ އެންޑް ޕްރޮގްރެސް، 103-122
ބައްސާމް. (2023، ޖަނަވަރީ 1). ދިވެހިބަހުން ގިނަ މާއްދާތަކެއް ކިޔަވައިދެވިދާނެ. ތީރު.ކޮމް އޮންލައިން ނޫސް. https://theeru.com/report/3369
ކްރިސްޓަލް، ޑޭވިޑް. (2000). ލެންގުއޭޖް ޑެތު. ކެމްބްރިޖް: ކެމްބްރިޖް ޔުނިވަރސިޓީ ޕްރެސ
ހޯންބާގާ، ނޭންސީ، & މާޓިން ޕޫޓްޒް. (އެޑިޓަރުން). (2006). ލެންގުއޭޖް ލޯޔަލްޓީ، ލެންގުއޭޖް ޕްލޭނިންގ އެންޑް ލެންގުއޭޖް ރީވައިޓަލައިޒޭޝަން: ރީސަންޓް ރައިޓިންގްސް އެންޑް ރިފްލެކްޝަންސް ފްރޮމް ޖޯޝުއާ އޭ ފިޝްމަން. ކްލީވްޑަން: މަލްޓިލިންގުއަލް މެޓާރޒް
ހަސަން، އިބްރާހީމް، މުހައްމަދު އިފްހާމް، އާދަމް ރާއިފް ރަޝީދު، & ޔާމީން މުޙައްމަދު. (2018). ދިވެހި އޮޓޮމެޓީކް ސްޕީޗް ރިކޮގްނިޝަން ސިސްޓަމް. (ޑިސަރޓޭޝަން). މާލެ: ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޤައުމީ ޔުނިވަރސިޓީ
ނުޒުހާ، އައިޝަތު. (2023، އޯގަސްޓް 8). އިސްލާމް މާއްދާ އިނގިރޭސި ބަހުން ކިޔަވައިދޭން އެމްޑީޕީ މެނިފެސްޓޯގައި ހިމަނައިފި. މިހާރު.ކޮމް އޮންލައިން ނޫސް. https://mihaaru.com/news/124316
ރިޔާޒް، އާމިނަތު، & ފާތިމަތު ނަޝްފާ. (2011، ޖޫން 1). ދިވެހި ޑިޖިޓަލް ލައިބްރަރީ ކްރިއޭޝަން: އަ މައިލްސްޓޯން. އިފްލާ އޭޝިއާ އެންޑް އޯޝޭނިއާ ސެކްޝަން ނިއުސްލެޓަރ، 2011(23)، 22
https://www.researchgate.net/publication/272494857_Dhivehi_Digital_Library_Creation_A_milestone
ރިޔާޒް، އާމިނަތު، ނިޓޭޝް ރިޖާލް، ޝިވާ ރާމް ޝްރެޝްތާ، & ފާތިމަތު ނަޝްފާ. (2012). ބްރިޖިންގް ދަ އިންފޮރމޭޝަން ޑިވައިޑް އޮފް ދަ މޯލްޑިވްސް ތުރޫ ލައިބްރަރީ އޮޓޯމޭޝަން އެންޑް ޑިޖިޓައިޒޭޝަން. ޕްރޮސީޑިންގްސް އޮފް ދަ އިންޓަނޭޝަނަލް ސެމިނަރ އޮން ޑިޖިޓަލް ލައިބްރަރީސް ފޮރ ޑިޖިޓަލް ނޭޝަން، 17-18 އޮކްޓޯބަރ 2012، ޑާކާ، ބަންގްލަދޭޝް. (ސސ. 10-30). ބަންގްލަދޭޝް: ބަންގްލަދޭޝް ލައިބްރަރީ އެސޯސިއޭޝަން. http://niteshrijal.com.np/pub/bridging-the-information-divide-of-the-maldives-through-library-automation-and-digitisation.pdf
ބޮންގީކާ ލެންގްވާ-ސެލީޕް. (2020). އަ ކްރިޓިކަލް އެނެލިސިސް އޮފް ސައުތު އެފްރިކާސް ކޮންޓެމްޕަރަރީ ލެންގުއޭޖް ޕޮލިސީސް ވިތު ސްޕެސިފިކް ރެފަރެންސް ޓު ދަ ޔޫސް އޮފް އޮފިޝަލް ލެންގުއޭޖަސް އެކްޓް ނަންބަރ 12 އޮފް 2023 ފޮރ ގަވަމަންޓް ޕަރޕަސަސް. (ޕީއެޗްޑީ ތީސިސް). ޖޮހަނަސްބަރގް: ޔުނިވަރސިޓީ އޮފް ވިޓްވޮޓާރސްރެންޑް
ބާރްނީ، މޮނިކާ، & ކާރްލާ ބަގްނާ. (2010). ލިންގުއިސްޓިކް ލޭންޑްސްކޭޕް އެންޑް ލެންގުއޭޖް ވައިޓަލިޓީ. އޮތީ އެލާނާ ޝޮހާމީ، އެލީޒިއަރ ބެން-ރަފަޔަލްއާއި މޮނިކާ ބާރްނީ (އެޑިޓަރުން)، ލިންގުއިސްޓިކް ލޭންޑްސްކޭޕް އިން ދަ ސިޓީ، (ސސ. 3-18). ބިރިސްޓަލް: މަލްޓިލިންގުއަލް މެޓަރޒް
ބާރމަން، ބިނޯއީ. (2012). ދަ ލިންގުއިސްޓިކް ފިލޯސޮފީ އޮފް ނޯމް ޗޮމްސްކީ. ފިލޯސޮފީ އެންޑް ޕްރޮގްރެސް، 103-122
ބައްސާމް. (2023، ޖަނަވަރީ 1). ދިވެހިބަހުން ގިނަ މާއްދާތަކެއް ކިޔަވައިދެވިދާނެ. ތީރު.ކޮމް އޮންލައިން ނޫސް. https://theeru.com/report/3369
ކްރިސްޓަލް، ޑޭވިޑް. (2000). ލެންގުއޭޖް ޑެތު. ކެމްބްރިޖް: ކެމްބްރިޖް ޔުނިވަރސިޓީ ޕްރެސް
މަނިކު، ހަސަން އަހްމަދު. (2000). އަ ކޮންސައިސް އެޓިމޮލޮޖިކަލް ވޮކެބްލަރީ އޮފް ދިވެހި ލެންގުއޭޖް. މާލެ، ދިވެހިރާއްޖެ: ނޮވެލްޓީ ޕްރިންޓަރސް އެންޑް ޕަބްލިޝަރސް
މައުމޫން، ޔުމްނާ. (2002). އަ ޖެނެރަލް އޯވަރވިއު އޮފް ދަ ދިވެހި ލެންގުއޭޖް. މާލެ، ދިވެހިރާއްޖެ: ނޭޝަނަލް ސެންޓަރ
ފޮރ ލިންގުއިސްޓިކް އެންޑް ހިސޓޮރިކަލް ރިސަރޗް
މުފްވީން، ސަލިކޯކޯ. (2002). ކޮލޯނޮލައިޒޭޝަން، ގްލޯބަލައިޒޭޝަން އެންޑް ދަ ޕްލައިޓް އޮފް ‘ވީކް’ ލެންގުއޭޖަސް. ޖަރނަލް އޮފް ލިންގުއިސްޓިކްސް، 38(2)، 375-395
މުފްވީން، ސަލިކޯކޯ. (2010). ގްލޯބަލައިޒޭޝަން، ގްލޯބަލް އިންގްލިޝް، އެންޑް ވޯލްޑް އިންގްލިޝް(އިންގްލިޝަސް): މިތުސް އެންޑް ފެކްޓްސް. އޮތް ފޮތް: ނިކޮލަސް ކޫޕްލަންޑް (އެޑިޓަރު)، ދަ ހޭންޑްބުކް އޮފް ލެންގުއޭޖް އެންޑް ގްލޯބަލިޒޭޝަން (ސސ. 31-55). ވެސްޓް ސަސެކްސް: ވައިލީ-ބްލެކްވެލް
ފަރގަސަން، ގިބްސަން. (2006). ލެންގުއޭޖް ޕްލޭނިންގ އެންޑް އެޑިއުކޭޝަން. ސްކޮޓްލަންޑް: އެޑިންބަރގް ޔުނިވަރސިޓީ ޕްރެސް
ފިޝްމަން، ޖޮޝުއާ. (1991). ރިވަރސިންގް ލެންގުއޭޖް ޝިފްޓް: ތިއަރަޓިކަލް އެންޑް އެމްޕިރިކަލް ފައުންޑޭޝަންސް އޮފް އެސިސްޓަންސް ޓު ތްރެޓެންޑް ލެންގުއޭޖަސް. ކްލީވްޑަން: މަލްޓިލިންގުއަލް މެޓާޒް
ދިވެހި ސަރުކާރުގެ ގެޒެޓް. (2011، މެއި). ދިވެހި ރާއްޖޭގެ ޤައުމީ ބަހަށް އިސްކަންދިނުމުގެ ޤާނޫނު (ނަންބަރު 2011/09). (2011). ދިވެހި ސަރުކާރުގެ ގެޒެޓް، 40(71)، 11 މެއި 2011
ގްރެނަބްލް، ލެނޯ، & ލިންޑްސޭ ވާލީ. (1998). އެންޑެންޖަރޑް ލެންގުއޭޖަސް: ލެންގުއޭޖް ލޮސް އެންޑް ކޮމިއުނިޓީ ރެސްޕޮންސް. ކެމްބްރިޖް: ދަ ޔުނިވަރސިޓީ އޮފް ކެމްބްރިޖް
ސިރާޖް، އާނިފާ ހުސައިން. (2022، މެއި 11). ދިވެހި ބަހުގެ ރަދީފު، މޯބައިލް އެޕް އިފްތިތާހުކޮށްފި. ދިޔަރެސް އޮންލައިން ނޫސް. https://dhiyares.com/37279
ސްޓޯމް، ކާރްލީ. (2016). ލެންގުއޭޖް، ލޯ އެންޑް ނޭޝަން-ބިލްޑިންގް އިން ޖޯޖިއާ. އޮތީ ރިކޯ އިސާކްސް އާއި އެބެލް ޕޮލީސީ (އެޑިޓަރުން)، ނޭޝަން ބިލްޑިންގް އެންޑް އައިޑެންޓިޓީ އިން ދަ ޕޯސްޓް-ސޯވިއެޓް ސްޕޭސް: ނިއު ޓޫލްސް އެންޑް އެޕްރޯޗަސް (ސސ. 118-137). ލަންޑަން: ރޫޓްލެޖް
ޑިސަނާޔަކަ، ޖޭ.ބީ.، & ޖީ.ޑަބްލިއު. ވިޖަޔަވަރްދަނާ. (1986). ސަމް އޮބްޒަރވޭޝަންސް އޮން ދަ މޯލްޑިވިއަން ލޯމާފާނު ކޮޕަރ ޕްލޭޓްސް އޮފް ދަ ޓްވެލްފްތް ސެންޗަރީ. ޖަރނަލް އޮފް ދަ ރޯޔަލް އޭސިއޭޓިކް ސޮސައިޓީ ޝްރީ ލަންކާ ބްރާންޗް، 31، 62-71. https://www.jstor.org/stable/23731037
ޒާހިރު، އާމިނަތު. (2018). ޓީވީ ޕުރޮގުރާމުތަކުގައި ވާހަކަދައްކާ އިރު މީހުން ބަސްމަސްހުނިކުރާ މިންވަރާއި ބަސް މަސްހުނިކުރާ ގޮތްތައް. ދަ މޯލްޑިވްސް ނެޝަނަލް ޖަރނަލް އޮފް ރިސަރޗް، 6(6)، 83-96
ޒާހިރު، އާމިނަތު، އާމިނަތު ރިޔާޒް، & ދީބާ މޫސާ. (2022). ދިވެހިރާއްޖޭގެ ބަހަވީމަލަ އޮތްގޮތް. ތެވެލި ބައިނަލްއަގުވާމީ މަހާސިންތާ 2022، 22-23 އޯގަސްޓް. މާލެ، ދިވެހިރާއްޖޭ: ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޤައުމީ ޔުނިވަރސިޓީ
ޒާހިރު، އާމިނަތު، އާމިނަތު ރިޔާޒް، & ދީބާ މޫސާ. (2023). ދިވެހި ތުއްތުކުދިން ދިވެހިބަހަށް ބީރައްޓެހިވުން: މަސްލަހަތުވެރިންގެ ނަޒަރުން. ތެވެލި ބައިނަލްއަޤްވާމީ މަހާސިންތާ 2023: ރިސަރޗް ފޮރ އިންފޯމްޑ
ޕޮލިސީ ޑިސިޝަންސް، 21-2 އޮގަސްޓު 2023، ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޤައުމީ ޔުނިވަރސިޓީ. މާލެ: ދިވެހިރާއްޖެ.https://mnu.edu.mv/wp-content/uploads/2023/09/Abstract-Book-12th-Sep-2023.pdf
ޔުނެސްކޯ. (2003). ލެންގުއޭޖް ވައިޓަލިޓީ އެންޑް އެންޑޭންޖަރމަންޓް. އިންޓަނެޝަނަލް އެކްސްޕަރޓް މީޓިން އޮން ޔުނެސްކޯ ޕްްރޮގްރާމް އޮފް އެންޑޭންޖާރޑް ލޭންގުއޭޖަސް، 10-12 މާރިޗު، 2023، ޕެރިސް. ޔުނައިޓަޑް ނޭޝަންސް އެޑިއުކޭޝަނަލް، ސައިންޓިފިކް އެންޑް ކަލްޗަރަލް އޯގަނައިޒޭޝަން. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000183699
ުނެސްކޯ. (2019). ސްޓޭޓް އޮފް ދި އާޓް އޮފް އިންޑިޖިނަސް ލެންގުއޭޖަސް އިން ރިސަރޗް: އަ ކަލެކްޝަން އޮފް ސިލެކްޓަޑް ރިސާޗް ޕޭޕާރސް. ޔުނައިޓަޑް ނޭޝަންސް އެޑިއުކޭޝަނަލް، ސައިންޓިފިކް އެންޑް ކަލްޗަރަލް އޯގަނައިޒޭޝަން
ޖަމީލް، އަހްމަދުﷲ. (2019، ފެބްރުއަރީ 18). ދިވެހި ބަސް: ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޕްރައިމަރީ ގްރޭޑްތަކުގައި މީޑިއަމް އޮފް އިންސްޓްރަކްޝަންގެ ގޮތުގައި ބޭނުންކުރަން އެންމެ ރަނގަޅީ. ރާއްޖެ.އެމްވީ އޮންލައިން ނޫސް https://raajje.mv/42378
ޖަމާލުއްލައިލް، ސައީދް ހާރޫން، & ޝަހްރީނާ ނޯރްދީން. (2023). އެތުނޯލިންގުއިސްޓިކްސް ވައިޓަލިޓީ ތިއަރީ: ދަ ލާސްޓް ސްޓާންސް ފޮރ އަ ލެންގުއޭޖް ސަރވައިވަލް. ސަސްޓޭނަބަލް މަލްޓިލިންގުއަލިޒްމް، 22(1)، 27-55. https://doi.org/10.2478/sm-2023-0002